Stanisławska-Lothe Wanda (1908–1985), aktorka.
Ur. 22 VI w Warszawie, była córką Adama, prawnika, i Wandy z Kamockich (zob. Stanisławska Wanda).
S. dorastała w Wilnie, gdzie ukończyła Seminarium Nauczycielskie im. Królowej Jadwigi. Przez rok studiowała na Wydz. Humanistycznym USB. W r. 1928 zaczęła występować anonimowo w Teatrze na Pohulance pod dyrekcją Franciszka Rychłowskiego, zaprzyjaźnionego z jej matką. W sezonie 1929/30 znalazła się już w zespole aktorskim tego teatru pod kierownictwem Aleksandra Zelwerowicza. W lipcu 1930 uzyskała uprawnienia zawodowe, zdając egzamin przed Komisją Eksternistyczną Związku Artystów Scen Polskich (ZASP) w Warszawie. W Wilnie zagrała m.in. Pawłowa w „Marcowym kawalerze” Józefa Blizińskiego, Hipolitę w „Śnie nocy letniej” i Marię w „Dwunastej nocy” W. Shakespeare’a, Marynę w „Horsztyńskim” Juliusza Słowackiego, Lizę w „Burzy w szklance wody” B. Franka, a także dublury tytułowej roli w „Pannie mężatce” Józefa Korzeniowskiego czy Krystyny w „Róży” Stefana Żeromskiego. W sezonie 1934/5 występowała w Teatrze Ziemi Pomorskiej w Toruniu, m.in. jako Regina w „Upiorach” H. Ibsena, Hanka w „Moralności pani Dulskiej” Gabrieli Zapolskiej, tytułowa postać w „Sprawie Moniki” Marii Morozowicz-Szczepkowskiej i Nino Doria w „Gwieździe filmu” Franka. Sezon 1935/6 spędziła w Teatrze Nowym w Poznaniu, wcielając się w Dianę w „Powrocie mamy” Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej i Sonię w „Egzotycznej kuzynce” L. Verneuila. W l. 1936–9 należała do zespołu Teatru Polskiego w Katowicach, w którym zagrała m.in. dr Annę Matke w „Maturze” L. Fodora, Żanetę w „Wilkach w nocy” Tadeusza Rittnera i Pannę de Rosières w „Lecie w Nohant” Jarosława Iwaszkiewicza.
Na początku drugiej wojny światowej S. wróciła do Wilna i 11 IX 1939 zaangażowała się do Teatru Miejskiego na Pohulance (w r. 1940 przemianowanego na Państw. Polski Teatr Dramatyczny). Wystąpiła jako Juliasiewiczowa w „Moralności pani Dulskiej”, Sędzina w „W małym domku” Rittnera, Elmira w „Świętoszku” Moliera i Eleonora w „Cydzie” P. Corneille’a – Stanisława Wyspiańskiego. Poślubiła wówczas sekretarza teatru, Tadeusza Lothe. Po wkroczeniu Niemców do Wilna początkowo utrzymywała się z wyprzedaży osobistego majątku. Od r. 1941 do kwietnia 1942 pracowała jako pianistka w kawiarniach. Po urodzeniu córki handlowała papierosami i sacharyną, po czym zatrudniła się jako pianistka w truście restauracyjnym «Valgis». Po zbombardowaniu mieszkania otrzymała od władz dom z ogrodem, w którym uprawiała warzywa na sprzedaż. Dn. 17 IX 1943 jej mąż, wraz z grupą wilnian, został aresztowany i rozstrzelany w Ponarach w ramach akcji odwetowej po zamachu na inspektora lit. służby kryminalnej, Mariana Padabę. Zmuszona była wówczas podjąć pracę jako kelnerka. Po wyparciu z Wilna Niemców, zaangażowała się w sierpniu 1944 do Wileńskiego Polskiego Teatru Dramatycznego, w którym zagrała Księżniczkę w „Uciekła mi przepióreczka” Żeromskiego i Podstolinę w „Zemście” Aleksandra Fredry. W kwietniu 1945 wraz z tym zespołem w ramach tzw. repatriacji wyjechała z Wilna i znalazła się w Toruniu, w Teatrze Ziemi Pomorskiej.
Od grudnia 1945 do czerwca r.n. występowała S.-L. w Teatrze Miejskim w Olsztynie. W sezonie 1946/7 pracowała w Teatrze Polskim w Bielsku-Białej, grając m.in. tytułową rolę w „Balladynie” Słowackiego, George Sand w „Lecie w Nohant” i Sędzinę w „W małym domku”. Na sezon 1947/8 zaangażowała się do Miejskich Teatrów Dramatycznych w Krakowie. Wróciła jednak w sezonie 1948/9 do Bielska-Białej, gdzie wystąpiła jako Podstolina w „Zemście”, a także wyreżyserowała „Sprawę Moniki” z sobą w roli Antosi oraz montaż Zdzisława Hierowskiego „Mickiewicz”. Od sezonu 1949/50 występowała w Teatrze Wybrzeże w Gdańsku; zagrała tu role: Katarzyny w „Poskromieniu złośnicy” Shakespeare’a (1949), Hrabiny Respektowej w „Fantazym” Słowackiego, Sabiny w „Odwetach” Leona Kruczkowskiego, tytułową w „Wassie Żeleznowej” M. Gorkiego (1950) i w „Profesji pani Warren” G. B. Shawa (1952), Parmen w „Grzechu” Żeromskiego (1955), tytułową w „Domu Bernardy Alba” F. G. Lorki (1957), Joanny w „Domu kobiet” Zofii Nałkowskiej (1958). W l. 1957–8 brała udział w przedstawieniach studyjnego «Teatru Rozmów» jako Inez w „Przy drzwiach zamkniętych” J. P. Sartre’a w reżyserii Zbigniewa Cybulskiego (w Klubie Artystów Wybrzeża w Sopocie) i bohaterka „Pięknego i nieczułego” J. Cocteau (w Klubie Żak w Gdańsku). Po latach wspominała «Teatr Rozmów» – z Cybulskim i Bogumiłem Kobiela – jako jedno ze swych ważniejszych doświadczeń teatralnych. W sezonie 1958/9 przeszła do Teatru Powszechnego w Łodzi, wkrótce jednak powróciła do Teatru Wybrzeże. W „Smaku miodu” S. Delaney w reżyserii Konrada Swinarskiego zagrała najwybitniejszą w swym dorobku rolę Heleny: «pokazała i dramat, i tragizm i piekielną, bezwzględną ironię życia» (A. Jarecki, „Nowa Kult.” 1959 nr 49). Wystąpiła wówczas również jako Gertruda w „Hamlecie” Shakespeare’a w inscenizacji Andrzeja Wajdy, Radczyni w „Weselu” Wyspiańskiego i Celia Peachum w „Operze za trzy grosze” B. Brechta. W l. 1961–3 należała do zespołu Teatru Wojska Polskiego «Miniatury» w Warszawie. W sezonie 1963/4 występowała w Teatrze im. A. Węgierki w Białymstoku jako m.in. Pani Hill w „Pigmalionie” Shawa. Z początkiem sezonu 1964/5 po raz kolejny wróciła do gdańskiego Teatru Wybrzeże, grając Eugenię w „Tangu” Sławomira Mrożka (1965), Julię w „Romulusie Wielkim” F. Dürrenmatta (1966), Alicję w „Śmiertelnym tańcu” [„Tańcu śmierci”] A. Strindberga (1967; rola ta została uhonorowana nagrodą na IX Festiwalu Teatrów Polski Północnej w Toruniu oraz «Orderem Stańczyka» – 1968, przyznawanym przez gdańskie pismo „Litery”), a także Księżnę Yorku w „Ryszardzie III” Shakespeare’a. Gościnnie występowała jako Pani Higgins w „My Fair Lady” F. Loewe’go w Teatrze Muzycznym w Gdyni. Dn. 30 XI 1968 przeniosła się do Teatru Klasycznego w Warszawie. Zagrała w nim m.in. tytułową rolę w „Każdy kocha Opalę” J. Patricka, Karolinę Rockefeller w „Wietrze w gałęziach sasafrasu” R. de Obaldii, Donię Tadeę w „Rogach porucznika Astete” R. vel Valle-Inclana, a po zmianie nazwy tej sceny na «Studio» w r. 1972, Mariannę w „Witkacym” i Papieża w „Dantem” Józefa Szajny, Dziekana Nogę w „Rycerzu Andrzeju” Helmuta Kajzara i Piastunkę w „Medei” Eurypidesa. Z początkiem sezonu 1977/8 zaangażowała się do Teatru Ziemi Mazowieckiej (od r. 1978 – Popularnego). Wystąpiła w nim jako Eugenia w „Tangu”, Staruszka w „Sękaczu” Teresy Lubkiewicz-Urbanowicz, Katarzyna w „Krewniakach” Michała Bałuckiego i Radczyni w „Wilkach w nocy”. Dn. 21 III 1980 w Teatrze Popularnym obchodziła jubileusz pięćdziesięciolecia pracy artystycznej, grając w trzech jednoaktówkach A. Czechowa: Mierczutkinę w „Jubileuszu”, Komandora w „Weselu” i Swietłowidową w „Łabędziej pieśni”. Z końcem sezonu 1980/1 przeszła na emeryturę, występowała jednak gościnnie w Teatrze «Prezentacje» w Warszawie jako Markiza w „Biesiadzie u hrabiny Kotłubaj” Witolda Gombrowicza (1980), w Teatrze im. A. Fredry w Gnieźnie jako Ciotka w „Świecie tajemnic” Antoniego Cwojdzińskiego (1982), a także w Teatrze Popularnym w Warszawie w „Niezapomnianym roku 1961” Andrzeja Jareckiego (1983).
S.-L. brała udział w przedstawieniach Teatru Telewizji m.in. jako Rebeka w „Tristanie 1946” Marii Kuncewiczowej (1975), jedno z wcieleń tytułowej postaci w „Gwieździe” Kajzara (1978), czy Gospodyni Pastora w „Głodzie” K. Hamsuna (1980). Sporadycznie grywała też drobne role w filmach: Matkę chrzestną statku w „Molo” (1969), Mamoniową w „Rejsie” (1970), Sąsiadkę w „Kłopotliwym gościu” (1981) lub Przewodniczącą komisji w „Punktach za pochodzenie” (1983). Warunki fizyczne predestynowały S-ą-L. do ról charakterystycznych: «ostry, rzymski nos, zaciśnięte usta, podłużna, szczupła twarz, głos nieco schrypnięty, mocny i osadzony głęboko» (Michał Misiorny). Najczęściej grywała kobiety antypatyczne, kostyczne i wyniosłe, okrutne i zawzięte, mające skłonność do egzaltowanego kabotynizmu. W swym aktorstwie nie unikała jaskrawych środków, obdarzała postacie karykaturalnymi bądź groteskowymi rysami. W dojrzałym wieku z upodobaniem przeobrażała się w mężczyzn, demonstrując zdolność do autoironii. Od r. 1930 należała do ZASP, a od r. 1950 do Stow. Polskich Artystów Teatru i Filmu. Dn. 8 I 1967 została odznaczona Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski. Zmarła 6 XI 1985 w Warszawie. Pochowana została na cmentarzu Powązkowskim.
W małżeństwie z Tadeuszem Lothe miała S.-L. córkę Jolantę (ur. 1942), aktorkę, żonę Helmuta Kajzara (1941–1982), pisarza i reżysera teatralnego.
Leksykon polskich fdmów fabularnych, W. 1997 (fot.); – Almanach sceny polskiej 1985/86, W. 1993; – Chojka J., Wanda Stanisławska-Lothe: styl i pasja, „Gaz. Morska” 1997 nr 45; Chynowski P., Przy świątecznym stole z Wandą Stanisławską-Lothe, „Życie Warszawy” 1980 nr 82; Gutkowska L., Saga rodu Stanisławskich, „Panorama Północy” 1973 nr 51 (fot.); Hernik-Spalińska J., Życie teatralne Wilna podczas II wojny światowej, „Pam. Teatr.” 1997 z. 1–4; Historia filmu polskiego, W. 1994 VI; Jesionowska W., Wanda Stanisławska-Lothe, „Teatr” 1986 nr 2; Kwaskowski S., Teatr w Toruniu 1920–1939, Gd.–Bydgoszcz 1975; Misiorny M., Album nie dość stare, „Teatr” 1980 nr 6; Nawrat E., Teatr Miejski na Pohulance za dyrekcji Leopolda Pobóg-Kielanowskiego 1939–1940, „Pam. Teatr.” 1986 z. 2–3; Pół wieku Teatru Wybrzeże. Przedstawienia (1946–1996), Gd. 1998 (fot.); Szczepkowska M., 20 lat teatru na Wybrzeżu, Gdynia 1968 (fot.); Wilno teatralne, W. 1998; – „Dzien. Bałtycki” 1967 nr 6; – Nekrologi: „Dzien. Bałtycki” 1985 nr 239, „Scena” 1986 nr 2 (fot.), „Życie Warszawy” 1985 nr 262, 263, 272; – IS PAN: Hernik-Spalińska J., Życie teatralne w Wilnie podczas drugiej wojny światowej (mszp. pracy doktorskiej); ZASP w W.: Dział Dok., akta, spisy ról teatr. i telewizyjnych, teka z publikacjami prasowymi; – Informacje córki Jolanty Lothe z W.
Rafał Węgrzyniak